Ý nghĩa lịch sử và thời đại của cuộc Cách mạng Tháng Tám 1945

Thắng lợi của cuộc Cách mạng Tháng Tám của nhân dân Việt Nam đã chấm dứt chế độ thuộc địa gần một thế kỷ và chế độ phong kiến hàng nghìn năm ở Việt Nam, thành lập Nhà nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa (nay là Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam), mở ra kỷ nguyên mới trong lịch sử dân tộc, kỷ nguyên độc lập dân tộc và phát triển đất nước theo con đường của chủ nghĩa xã hội.

Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định, với thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 “chẳng những giai cấp lao động và nhân dân Việt Nam ta có thể tự hào, mà giai cấp lao động và những dân tộc bị áp bức nơi khác cũng có thể tự hào rằng: đây là lần đầu tiên trong lịch sử cách mạng của các dân tộc thuộc địa và nửa thuộc địa, một Đảng mới 15 tuổi đã lãnh đạo cách mạng thành công, đã nắm chính quyền toàn quốc”. Nhận định quan trọng đó làm nổi bật ý nghĩa lịch sử và thời đại của cuộc Cách mạng Tháng Tám.

Từ chủ nghĩa yêu nước, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh đã đến với chủ nghĩa Mác-Lênin và Cách mạng Tháng Mười Nga năm 1917 và tìm thấy ở lý luận đó, cuộc cách mạng đó con đường cứu nước đúng đắn ở một nước thuộc địa như Việt Nam. Người đã truyền bá lý luận Mác-Lênin và những kinh nghiệm, bài học của Cách mạng Tháng Mười vào phong trào công nhân và phong trào yêu nước dẫn tới thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam (3.2.1930). Đó là quá trình Nguyễn Ái Quốc và những người cộng sản tiền bối đã từng bước đưa sự nghiệp giải phóng dân tộc của Việt Nam hòa vào dòng chảy và lợi dụng cách mạng của thời đại. Ý nghĩa thời đại của cách mạng Việt Nam đã được chuẩn bị tiền đề từ đấy. Cách mạng Việt Nam trở thành một bộ phận của cách mạng thế giới, phát triển theo nội dung và xu thế của thời đại và do đó thắng lợi của cuộc cách mạng đó mang ý nghĩa thời đại.

Cách mạng Tháng Tám là kết quả của quá trình đấu tranh của toàn dân Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản với các phong trào liên tục, rộng khắp. Cao trào cách mạng 1930-1931 mà đỉnh cao là Xô Viết - Nghệ Tĩnh biểu thị sức mạnh to lớn của công nhân và nông dân làm tan rã chính quyền địch ở nhiều nơi, trực diện tiến công vào sự thống trị của đế quốc và phong kiến, xuất hiện hình thức chính quyền kiểu mới như Xô Viết ở nước Nga. Cuộc vận động dân chủ những năm 1936-1939 là phong trào cách mạng độc đáo ở một nước thuộc địa với sự phát triển sáng tạo cả về chiến lược và sách lược của Đảng có ý nghĩa sâu sắc đối với cách mạng ở khu vực các nước thuộc địa, vận dụng đúng đắn đường lối của Đại hội VII Quốc tế Cộng sản (7.1935).

Cao trào cách mạng giải phóng dân tộc 1939-1945 Đảng ta nêu cao ngọn cờ giải phóng dân tộc, không chỉ nhằm mục tiêu giành độc lập cho dân tộc Việt Nam mà còn góp phần thúc đẩy phong trào giải phóng dân tộc đang phát triển mạnh mẽ trên thế giới, góp phần vào ngăn chặn sự lan rộng của chiến tranh thế giới thứ II do chủ nghĩa phát xít gây ra. Khi hình thành lực lượng đồng minh chống phát xít, dân tộc Việt Nam đã kiên quyết đứng về phe đồng minh chống phát xít. Trong chiến tranh thế giới thứ II, lực lượng đồng minh gồm Liên Xô, Mỹ, Anh, Pháp và các dân tộc ngoan cường chống sự xâm lược và chiếm đóng của chủ nghĩa phát xít Đức, Ý, Nhật. Dân tộc Việt Nam từ tháng 9.1940 bị phát xít Nhật xâm lược và chiếm đóng, áp bức, bóc lột tàn tệ. Dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản và Mặt trận Việt Minh, dân tộc Việt Nam đã ngoan cường chống phát xít Nhật để giành độc lập. Từ sau khi Nhật gạt Pháp khỏi Đông Dương bằng cuộc đảo chính 9.3.1945, cả dân tộc Việt Nam đã dấy lên cao trào kháng Nhật cứu nước và đã giành chính quyền từ tay phát xít Nhật.

Cuộc đấu tranh cách mạng của nhân dân Việt Nam từ 1939 đến 1945 là bộ phận không tách rời cuộc chiến đấu của nhân loại tiến bộ chống chủ nghĩa phát xít. Điều đó khẳng định tính thời đại của cuộc chiến đấu của dân tộc Việt Nam. Chủ tịch Hồ Chí Minh nêu rõ trong Tuyên ngôn độc lập đọc ngày 2.9.1945 tại Quảng trường Ba Đình - Hà Nội: “Một dân tộc đã gan góc chống ách nô lệ của Pháp hơn 80 năm nay, một dân tộc đã gan góc đứng về phe Đồng minh chống phát xít mấy năm nay, dân tộc đó phải được tự do. Dân tộc đó phải được độc lập”.

Cuộc Cách mạng Tháng Tám của Việt Nam đã làm sụp đổ một mảng trọng yếu trong hệ thống thuộc địa của chủ nghĩa thực dân trong thế kỷ XX, chứng minh khả năng các dân tộc bị áp bức dù nhỏ yếu vẫn có thể chiến thắng các thế lực xâm lược hùng mạnh nếu biết đoàn kết đấu tranh với ý chí tự lực tự cường cao độ và với sự lãnh đạo đúng đắn của một chính đảng cách mạng chân chính. Nếu Cách mạng Tháng Mười Nga là thắng lợi của chủ nghĩa Mác-Lênin ở một nước tư bản tương đối phát triển, chặt đứt khâu yếu nhất của chủ nghĩa đế quốc thì thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám của Việt Nam là thắng lợi của chủ nghĩa Mác-Lênin ở một nước nông nghiệp lạc hậu, thuộc địa, nửa phong kiến. Vì vậy, có thể thấy rằng Cách mạng Tháng Tám là cuộc cách mạng giải phóng dân tộc điển hình trong thế kỷ XX.

Tính điển hình mang ý nghĩa thời đại đó là cuộc cách mạng đó đã kết hợp chặt chẽ nhiệm vụ chống đế quốc và chống phong kiến, kết hợp đấu tranh dân tộc và đấu tranh giai cấp thực hiện mục tiêu dân tộc và dân chủ mang lại không chỉ độc lập cho dân tộc mà còn tự do, hạnh phúc cho con người, đưa nhân dân lên địa vị làm chủ đất nước và xã hội để mở đường đi tới chủ nghĩa xã hội. Cuộc cách mạng giải phóng dân tộc do Đảng Cộng sản lãnh đạo đã gắn kết mục tiêu giải phóng dân tộc, giải phóng xã hội và giải phóng con người. Tính triệt để của cuộc cách mạng giải phóng dân tộc được quy định bởi độc lập mặc dù là khát vọng thiêng liêng nhưng chỉ là tiền đề đi tới giải phóng xã hội, mưu cầu tự do, ấm no, hạnh phúc cho con người, cho nhân dân. Ngay tháng 10 năm 1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nêu rõ: “nếu nước độc lập mà dân không hưởng hạnh phúc tự do thì độc lập cũng chẳng có nghĩa lý gì”. Từ sau Cách mạng Tháng Tám đến nay, tiếp tục Cương lĩnh năm 1930 của Đảng, nhân dân Việt Nam kiên định mục tiêu độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội cũng là mục tiêu lớn của thời đại.

Cũng cần nhấn mạnh rằng, tầm vóc của cuộc Cách mạng Tháng Tám còn là ở chỗ, đội tiên phong lãnh đạo cuộc cách mạng đó đã nhận thức và hành động từ thực tế khách quan, chủ động và sáng tạo để giành thắng lợi trước cách mạng ở chính quốc. Có thời kỳ Quốc tế Cộng sản cho rằng cách mạng ở nước thuộc địa không thể giành thắng lợi nếu cách mạng chưa nổ ra và giành thắng lợi ở chính quốc (nước thống trị thuộc địa). Ngay từ những năm 20 của thế kỷ XX, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc đã không đồng ý với quan điểm đó, trái lại Người còn cho rằng cách mạng ở các nước thuộc địa phương Đông còn có khả năng giúp đỡ cho những người anh em của mình tức giai cấp vô sản ở phương Tây. Thực tế cách mạng Việt Nam (nước thuộc địa của Pháp và Nhật) đã giành thắng lợi mà không đợi cách mạng vô sản nổ ra và thắng lợi ở 2 nước chính quốc đó.

Kỷ niệm Cách mạng Tháng Tám, cuộc cách mạng đã đổi đời cho cả dân tộc Việt Nam, những người cộng sản và toàn dân tộc Việt Nam có quyền tự hào về ý nghĩa lịch sử và thời đại của cuộc cách mạng đó. Đó là cuộc cách mạng tạo tiền đề cho thắng lợi của những cuộc kháng chiến oanh liệt vì độc lập thống nhất hoàn toàn và thắng lợi của công cuộc đổi mới xây dựng chủ nghĩa xã hội hiện nay.

PGS.TS Nguyễn Trọng Phúc
Viện trưởng Viện Lịch sử Đảng
Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh